„Czas wędruje różnym krokiem z różnymi osobami. Mógłbym ci powiedzieć z kim Czas idzie stępa, z kim biegnie truchtem, z kim pędzi galopem i z kim nie porusza się wcale.”

– William Szekspir „Jak wam się podoba” , akt III, scena II

        Każdego dnia korzystamy z czasu niemal automatycznie; wyznaczamy godzinę, zaznaczamy wydarzenia… Jednak większość z nas, nie do końca jest świadoma tego, że czas nie stoi w miejscu, tylko płynie nieprzerwanie, towarzysząc naszemu życiu i odgrywając w nim ogromną rolę.

        „Badanie natury czasu w ciekawy sposób łączy wiele dziedzin wiedzy, a wśród nich psychologię z biologią, filozofią, fizyką i historią. Fizycy analizują czas, koncentrując się na jego formalnej i obiektywnej naturze, rozpatrywanej niezależnie od poznającego podmiotu. Filozofowie i psychologowie natomiast bardziej koncentrują się na tym, jak można trafnie kategoryzować upływanie czasu i jego dynamikę z perspektywy podmiotu” (Nosal, Bajcar 2004). Upływ czasu reprezentowany jest w postaci różnych relacji temporalnych. Czas psychologiczny człowieka płynie w dwóch kierunkach: w stronę przeszłości i ku przyszłości, natomiast teraźniejszość to świadome porządkowanie zdarzeń w trakcie ich trwania. Te zdarzenia są jasne, wyraźne i świadome. Zdarzenia, które przebiegają swobodnie, nie mając żadnego temporalnego odniesienia, porządkujemy wnioskując i dociekając co było wcześniej, co później i kiedy nastąpiło. Istnieje różnica pomiędzy czasem określającym porządek zdarzeń, mającym miejsce w świecie fizycznym, i czasem doświadczanym subiektywnie przez poznającego ten świat człowieka. Dzielimy swoje doświadczenia w obrębie ram czasowych, dzięki którym porządkujemy i nadajemy spójność wydarzeniom. Domyślne zorientowanie na czas, to doświadczanie swobodnego, cyklicznego wzoru, serii zdarzeń i ciągów powtarzających się czynności, Jasne i wyraźne doświadczanie jest możliwe dzięki możliwości mechanicznego czy elektrycznego odmierzania czasu.

        Spostrzeganie czasu warunkuje nasze zachowania na różnych poziomach organizacji: od mikroskali (upływ czasu w milisekundach i sekundach) do makroskali (czas egzystencjalny i bieg życia).

Rola czasu psychologicznego

        „Na szczęście nasze mózgi mogą wyjrzeć ku przyszłości, aby przewiedzieć rezultat teraźniejszego postępowania, a także odwołać się do przeszłości, by uczyć się na podstawie wcześniejszych doświadczeń”. (Zimbardo, Boyd, 2009, s. 49). Zróżnicowana perspektywa dzieli nasze zachowania na reaktywne i aktywne. Czas psychologiczny z perspektywy zachowania reaktywnego jest świadomie doświadczany, poddawany czasowi zewnętrznemu (zegary), reagujący na otoczenie, zachodzący w sytuacjach stereotypowych. Przebieg zachowań reaktywnych, wyznaczony jest przez bodźce zewnętrzne, pochodzące ze środowiska fizycznego i społecznego. Natomiast zachowania aktywne, regulują stosunki ze światem zewnętrznym za pomocą porządkowania, nadawania spójności wydarzeniom, warunkują poczucie czasu potrzebami i celami życiowymi.

        Dysonans temporalny, czyli poddawanie się naciskom zewnętrznym, dyktatowi czasu narzuconego przez odniesienie zewnętrzne, powoduje chaos, nieumiejętność dążenia do swoich konkretnych celów, zaburza dążenie do zaspokajania wewnętrznych potrzeb podmiotu. Regulatory orientacji temporalnej są zachwiane, zewnętrzne dominują nad wewnętrznymi. Zakres psychologii czasu przejawia się w sposobie postrzegania i wartościowania upływu czasu poprzez motywację i kontrolę zachowania oraz związek poczucia tożsamości i rozwoju, z poczuciem temporalnej ciągłości osobistej perspektywy podmiotu. Wymiar i mechanizmy temporalności, geneza celów i planów oraz kluczowy regulator kontroli nad czasem i dążenia do przyszłości (orientacja temporalna) wpływają na znaczenie perspektywy temporalnej i mechanizmów oceny upływu czasu. Psychicznymi aktami związanymi z odniesieniami czasowymi, percepcją temporalnych relacji są: przeszłość, czyli nasze wspomnienia, żal, skrucha, doświadczenia, zdarzenia, teraźniejszość (nuda, spostrzeganie, zdumienie, radość). Każda decyzja i działanie w teraźniejszości, szybko staje się częścią przeszłości. Tym samym kontrola nad teraźniejszością pozwala przesądzić, co będzie się składało na przyszłość (Zimbardo, Boyd, 2004) oraz przyszłość, jako nasze oczekiwania, nadzieje i podejmowanie decyzji.

        „Czas psychologiczny to świadome i nieświadome doświadczanie czasu przez człowieka, z którym związane są konsekwencje poznawczo – behawioralno – emocjonalne”. (Zdybek, 2012). To natura podstawowych wymiarów i kategorii stosowanych w opisie i porządkowaniu czasu, jako tempo i „ruch” w procesie dokonujących się zmian, reakcje na bodźce zewnętrzne czy różne przyczyny wpływające na doświadczanie czasu , np.: uwarunkowania kulturowe, społeczne, sensomotoryczne czy po prostu, nasz zegar biologiczny. Czas psychologiczny to również rozpiętość perspektywy temporalnej człowieka oraz względnego znaczenia przypisywanego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości (Nosal). To nic innego jak skalowanie czasu w globalnej perspektywie, jak umysł człowieka, który rządzi się własnym, wewnętrznym i subiektywnym czasem. Na czas psychologiczny składa się również perspektywa temporalna, która lokalizuje serie zdarzeń psychologicznych, tworząc mapę egzystencjonalną złożoną z naszych emocji, projekcji, doświadczeń czy przewidywań. Wymiar czasu psychologicznego, jak również aspekt orientacji temporalnej podlegać może pozytywnemu lub negatywnemu wartościowaniu przez człowieka: – przyjemny i przykry, – rozwijający i destruktywny, – przypadkowy i zdeterminowany, – obiecujący czy fatalistyczny. Równowaga temporalna prowadzi do zwiększonej satysfakcji z życia, mniejszego nasilenia zaburzeń emocjonalnych. Badanie postaw temporalnych podejmuje próby pomiaru reprezentacji czasu i organizacji zachowania, które mierzone są niezależnie od postawy. Myśli o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości są pozytywne czy negatywne, smutne czy radosne, pełne nadziei czy lęku? Perspektywa postrzegania czasu pomaga w ustaleniu odpowiedzi na te pytania. Odzwierciedla postawy, przekonania i wartości odnoszące się do czasu. Narzędziami do mierzenia postrzegania czasu są między innymi: Kwestionariusz postrzegania czasu Zimbardo (Zimbardo, Boyd, s. 52- 58,2009) oraz Kwestionariusz postrzegania czasu przyszłego transcendentalnego (Zimbardo, Boyd, s. 58, 2009).

        Percepcja upływu czasu, nie pełni tylko ogólnej funkcji rejestrującej w kontekście przeszłość – teraźniejszość – przyszłość. Ramy czasu psychologicznego wyznaczają kryteria wartościowania przeszłych zdarzeń i wpływają na przyszłe możliwości. Perspektywa czasu jest fundamentem sposobu, w jakim ludzie żyją a sposoby postrzegania przeszłości odgrywają zasadniczą rolę w podejmowaniu codziennych decyzji…. (Zimbardo,Boyd , 2009).

Literatura:

• https://www.kul.pl
• https://www.researchgate.net
• Nosal, Cz., Bajcar, B. (2004). Czas psychologiczny: wymiary, struktura,
  konsekwencje. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN
• Shakespeare, W. (2004). Dzieła wszystkie (tłum. M.Słomczyński). Kraków: Zielona
  Sowa
• Stepulak, M.Z., Łukasiewicz, J., Pawelec, M., Pękalska, E.(2015). Wybrane
  zagadnienia z psychologii czasu. Teoria i praktyka. Lublin: Innovatio Press
  Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji
• Zdybek, P., (2012). FOLIA PSYCHOLOGICA 16
• Zimbardo, P., Boyd, J. (2009). Paradoks czasu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
  PWN

Anna Fortuna – Honc

Psycholożka
Terapeutka środowiskowa